Zając szarak występuje na terenie całej Polski jak i prawie całej Europy. Jest gatunkiem, który przystosował się do życia praktycznie we wszystkich ekosystemach lądowych. Gatunek ten spotkać można zarówno w Karpatach jak i na nizinnych areałach rolnych, leśnych czy torfowiskach. Jednak najbardziej sprzyjającymi warunkami dla tych zwierząt są niewielkie opady i wysokość położenia do 300 m n.p.pm. Zając unika wysokich upraw, gdyż nie może obserwować najbliższej okolicy i wcześnie dostrzec niebezpieczeństwa. Na polach bardzo chętnie korzysta z zadrzewień jak i zakrzaczeń, które dają mu schronienie zarówno przed drapieżnikami jak i złą pogodą. Liczebność zajęcy w krajach europejskich zmniejsza się od końca lat siedemdziesiątych. W Polsce w latach 1970-72 ich liczebność szacowano na ok. 3,2 mln, natomiast w roku 2006 było to już tylko 0,48 mln. Areał życiowy zająca na podstawie badań telemetrycznych został określony na kilkadziesiąt hektarów, a dobowe przemieszczenia nie przekraczały 200 m. Wpływ na to mają przede wszystkim zasobność w pokarm, zagęszczenie zwierząt oraz wielkość powierzchni pól uprawnych.
Długość ciała zająca wynosi 65-76 cm, długość ogona (omyka) 8-10 cm. Waga zależna jest od wieku i miejsca występowania i waha się od 3,4-do 4,4 kg. Sylwetka charakteryzuje się giętkim kręgosłupem, dobrze rozwiniętymi i umięśnionymi kończynami tylnymi (dwukrotnie dłuższe od przednich) oraz krótkimi kończynami przednimi (skoki) i długimi uszami (słuchy). Te przyłożone do głowy sięgają poza pysk a ich końce są czarne. Duże, bocznie osadzone oczy (trzeszcze, patry) pozwalają na obserwację terenu w zasięgu prawie 360 stopni i w związku z tym zając doskonale postrzega każdy ruch, natomiast odległości nie ocenia precyzyjnie. Sierść (turzyca) zmieniana jest w okresie jesiennym (od września do listopada) i wiosennym (od kwietnia do czerwca), a rodzaj i gęstość włosa zapewniają odpowiednią izolację termiczną.
Dymorfizm płciowy jest słabo zaznaczony, jednak samie u tego gatunku są wyjątkowo większe od samców. Najskuteczniejszym sposobem na określenie wieku, w ramach dwóch klas (od 8 i powyżej 8 miesięcy) jest ocena na podstawie tzw. znamiona Strona. Jest to wyrostek (chrząstka nasadowa) na zewnętrznej części kości łokciowej powyżej stawu nadgarstkowego. Występuje on tylko i wyłącznie u osobników do 7-8 miesięcy i potem zanika. Fizjologiczna długość życia zająca wynosi 12 lat, lecz w naturalnych warunkach jest to rzadkością. Z racji budowy ciała, zające poruszają się tylko i wyłącznie skokami (galopem) a jego długość może wynosić nawet 3 m. Wzór zębowy to: u góry 2,0,3,3 i na dole 1,0,3,2 co daje w sumie 24 zęby. Są one bezkorzeniowe i przyrastają przez całe życie, a diastema pomiędzy siekaczami a przedtrzonowymi wynosi od 2,5 do 3 cm.
Zając jest typowym roślinożercą, o czym świadczy budowa uzębienia i przewodu pokarmowego. Prowadzą one typowo nocny tryb życia, jednak latem gdy noc jest krótka można je spotkać wczesnym porankiem jak i późnym wieczorem. Ilość zjadanego pokarmu zależy od masy ciała. Młode do 10. dnia życia odżywiają się wyłącznie mlekiem matki, później zaczynają zjadać pokarm zielny.
Dojrzałość płciową zające uzyskują w wieku powyżej 7 miesięcy i u samic często jest to równoznaczne z przystępowanie do rozrodu. W okresie rui (parkoty) widoczne są niewielkie skupiska zajęcy, gdzie dochodzi do rywalizacji między samcami. Zdarzają się nawet walki zajęcy, a o ich sile świadczą gołe, pozbawione turzycy partie grzbietu i boków. W trakcie bójki zwierzęta stają na tylnych łapach i walczą przednimi, dlatego jest to nazywane boksowaniem. Również bardzo charakterystyczne w tym okresie są gonitwy zajęcy.
Długość ciąży określana jest na 40-44 dni. W Polsce występuje 3-4 krotnie w ciagu roku. Zające z pierwszego miotu nazywa się “marczakami” z racji terminu ich urodzenia, czyli w marcu, a kolejne mioty pojawiają się co dwa miesiące. Liczba młodych w miocie waha się od 1 do 6. Przed porodem samica przygotowuje wyścielaną turzycą kotlinkę, w której następuje poród. Po urodzeniu masa noworodków waha się od 65 do 155 g (średnio jest to 107 g). Młode są karmione mlekiem matki przez ok. miesiąc jeden raz dziennie o zawartości tłuszczu do 23%. Młode nie wydzielają zapachu, co zwiększa ich bezpieczeństwo przed drapieżnikami. Przyrosty ciała są intensywne i młode bardzo szybko uzyskują samodzielność.
W strukturze płci przeważają samice, a struktura wieku populacji wskazuje, że dominują w niej osobniki w wieku do 4 lat.
Głównym czynnikiem biologicznym mającym wpływ na populację zajęcy jest wzrost liczebności drapieżników, w szczególności lisów, a mniejszym stopniu jenotów, dzikich psów i kotów oraz drapieżników skrzydlatych.
Obecnie z racji ciepłych zim, najgroźniejszym czynnikiem klimatycznym są obfite wiosenne opady deszczu. A w okresie jesiennym opady sprzyjają rozwojowi kokcydiozy, choroby, które jest szczególnie niebezpieczna dla młodych zajęcy. Oprócz wyżej wymienionej, najnowszą jednostką chorobową jest EBHS – choroba wywoływana przez wirus.
Innym czynnikiem jest coraz wyższa mechanizacja rolnictwa i używanie przez rolników różnego rodzaju środków ochrony roślin.
Jak szybko potrafią biegać zające?
Zające potrafią biegać. prędkością do 80 km/h.
Jaki kat widzenia mają zające?
W związku z bocznymi ustawieniem oczy ich pole widzenia to niemal pełne 360 stopni.
Zając szarak – od 01.11 do 31.12
