(Cervus elaphus)
Jeleń szlachetny w Polsce występuje praktycznie na terenie całego kraju. Przed II wojną światową występował praktycznie tylko na Pomorzu, w Wielkopolsce, Karpatach i na Śląsku. Ogólnopolski plan rozpowszechnienia tego gatunku, realizowany w latach 50-60 XX w. zakończył się sukcesem, toteż dzisiaj dzięki również pracy myśliwych, możemy się cieszyć jego obecnością w okolicznych lasach naszego kraju.
Są to zwierzęta pogranicza lasu i stepu wykazujące wyraźną zmienność sezonową. Wiosną wybierają łąki i szuwary, latem i jesienią lasy liściaste bukowo-dębowe, a zimą ich ostoję stanowią lasy iglaste. Na nizinach jeleń zamieszkuje kompleksy leśne, otoczone polami uprawnymi i łąkami, natomiast w górach wychodzi latem ponad górną granicę lasu.
Zimą jelenie unikają obszarów pokrytych grubą warstwą śniegu, preferują tereny osłonięte od wiatru i pod zwartym okapem drzew.
U osobników płci żeńskiej i męskiej występuje wyraźny dymorfizm płciowy, różnią rozmiarami jak i masą ciała. Samce, byki – bo tak są nazywane w gwarze myśliwskiej, są znacznie większe od samic, w tym wypadku łań. Największe jelenie w Europie występują na Bałkanach, a ich średnia masa wynosi około 190 kg, przy rozpiętości od 90 kg do aż 230 kg. W Polsce średnia masa wieku 4-7 wynosi około 140 kg, przy rozpiętości od 90 kg do 185 kg. Największe okazy występują na Mazurach a najmniejsze w Wielkopolsce. Charakterystyczną cechą samców jest nakładanie rokrocznie poroże, zwanego wieńcem, za wyjątkiem okresu cielęcego.
Tułów tych zwierząt osadzony jest na długich, smukłych nogach, zwanych badylami, zakończonymi racicami, ponad którymi są tzw. szpile, pozostawiające tropy tylko w biegu lub w grząskim terenie i głębokim śniegu.
Szyja jelenia jest długa, u łań smukła, a u byków grubsza, w szczególności u starszych osobników, porośnięta dłuższym włosem. Na szyi osadzony jest łeb z ruchliwymi, wąskimi uszami, zwanymi łyżkami. U byków na głowie występują możdżenie, to znaczy wyrostki kostne, na których przez większą część roku osadzone jest poroże tzw. wieniec.
Gęba jelenia zakończona jest nozdrzami – chrapami, którymi jeleń zbiera zapachy – wietrzy, natomiast oczy nazywane są świecami. Od września u samców pojawia się grzywa (długa sierść), która najdłuższa jest w miesiącach zimowych. Wzdłuż karku biegnie cienka pręga, kończąca się na tułowiu. Ogon u tego gatunku nazywamy kwiatem. Zad zdobi jasna wydłużona plama, zwana lustrem (talerze, zwierciadłem), które latem jest brązowożółte, a zimą żółtobiałe. Sierść, tzw. suknię, jelenie zmieniają dwa razy w roku, wiosną i jesienią. Latem jest ona brunatnoruda i ma praktycznie dwa razy krótsze włosy niż występująca płowa zimą.
Narządy płciowe byka to jądra i pędzel, a podbrzusze nazywamy podczerwiem. Łania ma rodnię i grzęzy z czterema sutkami. U samicy karmiącej są one nabrzmiałe i wyraźnie widoczne, gdy patrzymy na nią z tyłu.
Na tylnych nogach, po zewnętrznej stronie, nieco powyżej stawu skokowego, u obu płci występują gruczoły zapachowe, tzw. piętowe, za pomocą których, jelenie znaczą przebytą drogę. U byków dodatkowo występują gruczoły “przedoczne” (bezoary) oraz “przyodbytowe”, których wydzielina jest szczególnie intensywna w okresie rui, czyli rykowiska.
W gospodarce łowieckiej jednym z ważniejszych elementów, w szczególności u samców jest umiejętność oszacowania wieku osobnika po jego wyglądzie zewnętrznym. Sylwetki zwierząt młodych są smukłe, o cienkiej szyi i wysoko noszonej głowie. W miarę upływu lat sylwetka potężnieje, szyja grubieje a głowa noszona jest niżej. Osobniki stare są często w złej kondycji, co uwidacznia się w kościstej sylwetce i zmierzwionej sierści.
Najintensywniejszy wzrost następuje do 5 roku życia, a największe rozmiary osiąga w wieku 5 do 10 lat. Maksymalna długość życia wynosi 18 lat, podczas gdy jego średnia to około 5-6 lat.
Odchody jeleni mają kształt ciemno ubarwionych bobków, czasem zlepionych, o średnicy 1,5 cm.
Głównym pokarmem jeleni są pędy, kora i liście rozmaitych drzew i krzewów, takich jak: sosna zwyczajna, grab, brzoza, dąb olsza, jarzębia, osika, klon, leszczyna, kruszyna, malina, wierzby oraz jałowiec. Pozostałą dietę uzupełniają: wrzos, borówki, brusznica, łochynia, pszeniec, szczawik zajęczy, gajowiec, poziomka, dąbrówka, konwalia, gwiazdnica, trzcinki, kosmatka, turzyca palczasta.
Ruja, zwana u jeleni rykowiskiem, przypada na wrzesień i październik. Miejsca w których się ona odbywa są z reguły stałe i obejmują kompleksy leśne poprzedzone łąkami czy zbiornikami wodnymi. Jest to czas migracji stad, zwanych chmarami. Byki w tym okresie dołączają do łań i toczą miedzy sobą bardzo widowiskowe walki o dominację nad samicami. Walki poprzedza pojedynek głosowy – ryk, którego siła często odstrasza jednego z rywali, a jego donośność sięga 2-4 km. Bezpośrednią konfrontację poprzedza tzw. marsz równoległy. Pozwala na na ocenę sylwetki i poroża przeciwnika, po którym z reguły słabszy osobnik ucieka. Dopiero w momencie gdy osobniki ocenią swoje szanse optymistycznie, dochodzi do pojedynku polegającego na zderzeniu się wieńcami i wzajemnym przepychaniu, po którym, gdy jeden z osobników osłabnie i ucieka. Zwycięzca ogłasza wygraną rykiem, po czym natychmiast wraca do haremu, o zmiennej liczebności, dochodzącej do kilkunastu osobników, by przegonić pozostałe z reguły młodsze byki (chłysty, kibice), które korzystają z każdej okazji, by zbliżyć się do rujnych łań.
Łanie biorą udział w rykowisku po raz pierwszy w drugim roku życia (ok. 16 miesięcy) i rodzą pierwsze ciele w wieku 3 lat.
Bardzo charakterystyczną cechą stada w rui jest jej struktura. Chmarę prowadzi łania licówka, za nią podążają jej cielę i kolejne osobniki stada. To ona głównie dba o jego bezpieczeństwo. Z reguły w odległości kilkudziesięciu metrów znajduję się najsilniejszy samiec, tzw. byk stadny.
Samiec przez cały okres rykowiska jest całkowicie pochłonięty prokreacją i walkami z konkurentami, przez traci na wadze od 15 do 20% masy ciała. Po tym okresie odchodzi od stada by intensywnie żerować i odbudować zapasy tłuszczu. Łanie tracą na wadze po urodzeniu cielęcia.
Ciąża u łań trwa ok. 230-240 dni, a więc cielęta rodzą się w maju i czerwcu. Najcześciej jest to jeden osobnik. Cielęta ssą matkę 6-7 miesięcy, a czasem dłużej, nawet do grudnia i stycznia. Mają one charakterystyczne ubarwienie ochronne z żółtawo-białymi cętkami na bokach tułowia. Utrzymuje się ono około 3-4 miesięcy. Cechuje je brak ostrożności i duża ciekawość.
Organizacja społeczna stad opiera się na matriarchacie, a opieka nad młodymi trwa do trzeciego roku życia potomstwa.
Poroże jelenia zwane jest wieńcem i składa się dwóch tyk z odgałęzieniami (odnogami). Tyki względem siebie ustawione mogą tworzyć kształt elipsy, liter U lub V, przy czym odnogi skierowane są ku górze i do przodu. W pełni rozwoju na każdej tyce są trzy odnogi (oczniak, nadoczniak i opierak) oraz korona, mająca trzy lub więcej odnóg. Znane są różne nazwy koron: kielichowata, schodkowata, dwukielichowata, palczasta, kandelabrowa i inne. Na powierzchni tyk i dolnych części odnóg często występują drobne zgrubienia zwane perłami, a u podstawy tyk różami. Nasady poroża (możdżenie) zaczynają wyrastać w 7-8 miesiącu życia cielęcia – samca. Uformowane na nich pierwsze poroże (drugi rok życia) ma postać nierozgałęzionych i niezbyt wysokich tyk, które jeszcze nie mają róż u podstawy. Zostaje ono wytarte ze scypułu (naskórka formującego się poroża) we wrześniu, a zrzucone w kwietniu lub maju roku następnego. Jelenia o takim porożu nazywamy szpicakiem. W trzecim roku życia jeleń buduje swe drugie poroże, wycierane już w sierpniu. Ma ono najczęściej formę szóstaka (tzn. oczniak, nadoczniak i opierak oraz tyka zakończona grotem i z różą u nasady). Z wiekiem liczba odnóg zwiększa z każdym kolejnym porożem, do czasu, gdy w wieku 10-13 lat osiąga pełnię rozwoju osobniczego.
Byka w którego porożu występuje korona, nazywamy koronnym. Nazwę poroża o liczbie odnóg poczynając od trzech określa się w ten sposób, że podwaja się liczbę odnóg z tej tyki na której jest ich więcej. W zależności czy liczba odnóg na każdej ze stron jest identyczna nazywamy regularnym, a jeżeli nie to nieregularnym. osobniki w wieku średnim zrzucają poroże w marcu lub kwietniu a wycierają w lipcu i sierpniu. Osobniki starsze dokonują tych czynności odpowiednio wcześniej czyli w lutym i lipcu a nawet czerwcu. W rozwoju poroża jeleni zdarzają deformacje, związane głównie z zaburzeniami gospodarki hormonalnej i przybierają formę szydlarzy, mnichów, i różnego rodzaju myłkusów.
Wygląd poroża samców ma istotne znaczenie w gospodarce łowieckiej, gdyż stanowi jedno z najważniejszych kryteriów prawidłowości odstrzału osobników i jest każdorazowo oceniane a w przypadku bardzo dorodnych okazów wyceniany i może otrzymać brązowy, srebrny i złoty medal.
Ciekawostką jest fakt iż wszystkie medalowe poroża może przechowywać myśliwi, jednak są własnością Skarbu Państwa, stanowią jego dobro narodowe a w przypadku złotych, prezentowane są w np. muzeach. Poroża są drogocenne i bardzo często poszukiwane i pozyskiwane przez zbieraczy po okresie zrzutów.
Wzór zębowy jelenia to : na górze 0,1,3,3 i na dole 3,1,3,3 co daje łączną liczbę 34. Cielęta rodzą się z ośmioma zębami mlecznymi. Są to siekacze i kły. Od lipca do września wyrastają im trzy mleczne zęby przedtrzonowe. Do marca następnego roku wyrasta im pierwszy ząb stały. Jest nim pierwszy ząb trzonowy. W lipcu (w wieku 14 miesięcy) wyrzyna się drugi ząb trzonowy. W sierpniu (15. miesiąc życia) wymianie na stały ulega pierwszy siekacz. Do listopada wyrasta drugi siekacz. Trzeci stały siekacz pojawia się do lutego (21. miesiąc życia). A zatem jednoroczny jeleń ma stałe siekacze i kły oraz dwa zęby trzonowe oraz mleczne trzy zęby przedtrzonowe. W wieku 2 lat (28-29 miesięcy) ma już kompletne uzębienie stałe. Wiek zwierząt do trzeciego roku życia można oszacować z dokładnością do miesiąca. U zwierząt starszych wiek szacujemy na podstawie stopnia starcia zębów przedtrzonowych i trzonowych. Określanie wieku samców jelenie podlega również ocenie prawidłowości odstrzału.
Ciekawostką może być również to iż u byków jak i łań występuje tzw. grandle zwane również hakami. Są to szczątkowe kły traktowane również jako cenne trofeum łowieckie. Brązowa inkrustacja solami mineralnymi narasta z wiekiem zwierzęcia. Wypreparowywane mogą służyć np. do wyrobu biżuterii.
Jelenie są zwierzyną bardzo czujną i płochliwą. Mają wyśmienite zmysły węchu (znakomity wiatr), wzroku (dobrze patrzy) i słuchu. Przy korzystnym wietrze może wyczuć człowieka nawet ze 150 m. Bardzo silne mięśnie umożliwiają zwierzęciu galop oraz skoki długości nawet 10 m, a na wysokość może bez rozbiegu skoczyć do 2,5 m.
W warunkach niewielkiego zagęszczenia jelenie wywierają stabilizujący wpływ na ekosystem leśny, zwiększając jego wydajność i zróżnicowanie. W wyniku nadmiernej ich ilości powstają szkody, głównie w uprawach leśnych, które mogą przybierać dość duże rozmiary, poprzez spałowanie i zgryzienie drzew gospodarczo cennych, gatunków lasotwórczych oraz zgryzanie i tratowanie upraw. W gospodarce łowieckiej bardzo ważne jest utrzymanie odpowiedniej ich ilości mierzonej na 1000 ha. Jest to ustalane w zależności od otaczającego ekosystemu. W tym celu myśliwi co roku dokonują inwentaryzacji gatunku w łowisku. Z racji stałych migracji i płochliwości tych zwierząt, jest to stosunkowo trudne, jednak najskuteczniejszymi metodami są: tropienie po ponowie (świeżo spadły śnieg), aktywne tropienie, całoroczna a w szczególności sierpniowa obserwacja, próbne pędzenia, inwentaryzacja ryczących byków podczas rykowiska oraz analiza danych z tusz pozyskanych.
Liczebność jeleni ogranicza nie tylko człowiek, ale również nieliczne drapieżniki takie jak: niedźwiedzie, wilki czy rysie. Drapieżniki zasadniczo pozytywnie wpływają na strukturę populacji, eliminując nadliczbową młodzież i osobniki upośledzone.
Innym czynnikiem ograniczającym liczebność jeleni są choroby. Jelenie są żywicielami wielu robaków pasożytniczych, w tym nicieni, tasiemców i przywr. Ponadto jelenie zapadają na wściekliznę, pasterelozę, brucelozę, gruźlicę oraz choroby przenoszone przez kleszcze. Pasożytami zewnętrznymi tych zwierząt są m. in. strzyżak, strzykacz, giez, i wszy. Ostatnie stulecie i pojawienie się pojazdów mechanicznych oraz gospodarka leśna np. ogrodzenia upraw przyczyniają się również do śmiertelności tych zwierząt w szczególności osobników młodych.
Jelenie pozyskuje się na polowaniach zbiorowych jak i indywidualnych (z zasiadki, podjazdu, podchodu oraz tzw. cichymi pędzeniami). Do odstrzału jeleni byków używa się wyłącznie broni kulowej gwintowanej amunicją o masie powyżej 10 g i energii kinetycznej co najmniej 2000 J na odległości 100 m. W polowaniach ja łanie i cielęta dopuszcza się używanie broni gładkiej z amunicją kulową typu Brennecke.
Czy białe jelenie istnieją?
Tak. Jest to możliwe albo bardzo bardzo rzadkie w przyrodzie. Takie zwierzęta są albinosami, czyli są pozbawione melaniny i nie mają pigmentu w swoim ciele i okrywie. Mogą one wydawać się piękne, jednak jest to anomalia dla natury i osobniki te są najczęściej odtrącane przez stado, cierpią na różne choroby, a także mają problemy ze wzrokiem oraz stanowią łatwy i łatwo zauważalny cel dla drapieżników. Na Jednak wśród myśliwych panuje przesąd zgodnie z którym, spotkanie białego jelenia przynosi szczęście i zapowiada udane łowy w następnym roku, a żeby tak się stało, biały jeleń nie może paść ofiarą polowania.
Św. Hubert z Liège jako patron myśliwych.
Legenda głosi, iż w XI wieku Hubert nawrócił się na chrześcijaństwo zobaczywszy jelenia z krzyżem jaśniejącym pośród poroża, co stanowi dzisiaj motyw herbu myśliwskiego.
Co to jest myszojeleń?
Faktycznie w przyrodzie, choć do nie dawna uważany za gatunek wymarły, istnieje myszojeleń. Jednak praktycznie nie ma on nic wspólnego z jeleniem szlachetnym. Jest to ssak parzystokopytnych z rodziny kanczylowatych. Długość ciała u tych zwierząt wynosi 37–68 cm, ogona 4–9 cm, masa ciała to 1,5–4,5 kg, także wyglądem bardziej przypomina mysz niż jelenia.
Zbieranie zrzutów poroża jelenia szlachetnego.
Jeleń pozbywa się poroża na przełomie lutego i marca. W tym czasie ludzie rozpoczynają poszukiwania zrzutów poroża. Zrzut może zalegać w dobrej kondycji nawet dwa lata. Wykonuje się z nich różne przedmioty i ozdoby. Ich wartość jest dosyć wysoka. Istnieją specjalne skupy, które wyceniają zrzuty na podstawie wagi, cena nie jest stała i często ulega zmianom, ale możemy przyjąć, że za kilogram poroża jelenia można zyskać około 100 zł. Przeciętnie poroże jeleni waży od 3,5 – 8 kg, ale można znaleźć okazy nawet 12 kg. Często się zdarza, że cena jest ustalana indywidualnie, w zależności od stanu i okazałości zrzutu, może być o wiele większa, niż cena skupowa i może sięgać rzędu kilku tysięcy złotych.
Zbieranie poroża jest w pełni legalne. Osoby, które na to się decydują się, muszą wykazać się nie tylko cierpliwością i umiejętnością obserwacji.
Skutecznym sposobem na znalezienie zrzutów poroże jest zaobserwowanie miejsca, w którym żywią się zwierzęta, na przykład mogą to być paśniki i nęciska. W takich miejscach istnieje duża szansa na zrzut poroża przez zwierzę. Nie wolno wbić zwierząt jedzeniem. Dokarmianie zwierząt na własną rękę jest zabronione. Poza lasem możemy szukać zrzutów poroża na ścierniskach i polach, gdzie również udają się pożywić.
Kategorycznie zabronione jest również płoszenie zwierząt, które przypadkiem mogą zgubić poroże.
Takie działania są zabronione przez prawo, o czym stanowi art. 165 Kodeksu Wykroczeń “Kto w lesie, w sposób złośliwy, płoszy albo ściga, chwyta, rani lub zabija dziko żyjące zwierzę, poza czynnościami związanymi z polowaniem lub ochroną lasów, jeżeli czyn z mocy innego przepisu nie jest zagrożony karą surowszą, podlega karze grzywny albo karze nagany.”
Prawo również nie zezwala się zbieranie zrzutów poroża w parkach narodowych i krajobrazowych. Gdy znajdziemy kompletne poroże z czaszką, pochodzące od padniętego zwierzęcia, nie możemy go sprzedać, gdyż stanowi własność zarządcy obwodu łowieckiego. W celu ustalenia zarządcy najlepiej skontaktować z najbliższym leśnikiem.
Najwyżej ocenione poroże jelenia.
Najwyżej ocenione poroże jelenia zostało pozyskane w ówczesnym województwie białostockim w 1978 roku i otrzymało 252 punkty. Prezentowane było na wielu wystawach krajowych jak i zagranicznych.
| BRĄZOWY | SREBRNY | ZŁOTY |
| 170,00 – 189,99 | 190,00 – 209,99 | 210,00+ |
