(Sus scrofa)
W Europie dzik występuje praktycznie na całym obszarze za wyjątkiem Wysp Brytyjskich, Danii i przeważającej części Półwyspu Skandynawskiego. Na terenie Polski występują dwa podgatunki, na nizinach scrofa, a na południu w górach attila.
Co ciekawe przed II wojną światowa na terenie Polski liczebność dzika szacowano na ok. 16 tys. Dopiero w drugie połowie XX wieku w związku z powstaniem wielkoobszarowych gospodarstw i wzrost wydajności upraw spowodował znaczny wzrost tego gatunku i rozprzestrzenienie się go na terenie całego kraju. Na 31 marca 2006 r. liczebność dzików szacowano w rekordowej wysokości 157,7 tys osobników, a odstrzał w sezonie 2006/07 wyniósł 103,4 tys. szt.
Naturalnym środowiskiem bytowania dzika jest las, w szczególności dębowy i buczyna, zapewniający mu zasobną naturalną bazę żerową i osłonę, w szczególności w okresie rozrodczym. Dziki preferują tereny bagienne, mokradła, drzewostany z bogatymi podszytami oraz gęstymi młodnikami. Częste i intensywne buchtowanie w ściółce drzewostanów jest sygnałem wskazującym na wzrost zagrożenia owadami. Przez znaczną część roku wykorzystują pola uprawne jako bogatą w żer bazę pokarmową oraz osłonę, w szczególności uprawy kukurydzy, rzepaku i zbóż.
Obecnie obserwuje się masowe pojawianie dzików, w tym loch z warchlakami, na terenie wielu miast, gdzie przychodzą, aby żerować w śmietnikach i na wysypiskach.
Wielkość i masa dzików zależy od środowiska w jakim się poruszają oraz cechy genetyczne. Samice są mniejsze od samców i wraz z wiekiem różna ta jest wyraźniejsza. Dziki dzielimy na trzy klasy wiekowe:
W klasie dzików starszych samce dzielimy na:
Dzik ma krępy, zwarty tułów, z boków ścieśniony, o silnie rozwiniętej części przedniej. Łeb jest duży, osadzony na krótkiej muskularnej szyi, w przedniej części przechodzi w silnie rozwinięty gwizd, zakończony kolistą, nagą silnie unerwioną tarczą ryjową, zwaną tabakierą. Gwizdem dziki buchtują w poszukiwaniu pokarmu w każdego rodzaju glebie, nawet kamienistej czy zamarźniętej. Oczy są stosunkowo małe i osadzone po bokach głowy. Stojące i wysoko osadzone uszy mają kształt szerokiego trójkąta.
Nogi dzika, czyli biegi, są krótkie, mocno zbudowane i zakończone racicami (rapciami) i szeroko rozstawionymi szpilami, które są wyraźnie widoczne na tropach. Ogon dorosłego dzika jest dosyć długi i bardzo ruchliwy, a u odyńca zakończony kępą długich włosów, zwaną chwostem. Skóra dzika ma zróżnicowaną grubość. U odyńca tworzy po bokach kłębu, na karku i grzbiecie gruby pancerz. Najcieńsza jest w okolicy pachwin i na podbrzuszu. Skórę porastają twarde i elastyczne włosy tzw. szczecina. Są one krótkie latem i długi zimę, co ma na celu ochronę przed zimnem. Im dzik jest starszy tym włosy są dłuższe. U starszych odyńców dość długa szczecina wyrastająca po bokach głowy tworzy tzw. bokobrody. Szczególnie długa i gruba szczecina występuje wzdłuż grzbietu, tworząc tzw. chyb, który dzik stawia gdy jest podrażniony. Najkrótsze włosy występują na biegach i gwiździe. Ubarwienie okrywy włosowej zimą jest brunatne (warchlaki) lub ciemnoszare do prawie czarnego (przelatki i starsze). Suknię letnią tworzą krótkie ościste włosy o srebrzystych końcówkach.
Płeć i wiek rozpoznajemy po wielkości, okrywie włosowej, rozłożeniu masy ciała, linii grzbietu, kształcie głowy, pędzlu, ogonie, sutkach i orężu oraz sposobie żerowania, wydawaniu odgłosów czy trybie życia. Warchlaki do 3-4 miesiąca życia nazywamy pasiakami ze względu na ich brązowo-żółtawe pasiaste ubarwienie, które później stopniowo zanika. W wieku 5-6 miesięcy warchlaki mają już rdzawobrunatne ubarwienie sierści. Warchlaki osiągają największą masę w październiku i listopadzie w zależności od warunków troficznych i terminu urodzenia masa tuszy ma od 20 do nawet 40 kg.
Na przełomie maja i czerwca dziki raz w roku zmieniają okrywę włosową. Po wymianie sierści zimowej na letnią sylwetka przelatka przybiera smukły wygląd. Gwizd jest szpiczasty i sprawia wrażenie wydłużonego, a biegi z powodu braku długiej sierści oraz ogólnego wychudzenia po okresie zimowym są pozornie długie. Ogon przelatka w lecie jest już dłuższy i zaczyna sięgąć stawu piętowego. Sylwetka przelatka jest proporcjonalna, a linia grzbietu prosta. U przelatków męskich można zauważyć już pędzel. W maju i czerwcu przybierają na wadze, osiągając masę tuszy od 30 kg do nawet 60 kg. U 3-4 letnich wycinków środek ciężkości ciała stopniowo przesuwa się ku przodowi. Lekko wygięty grzbiet opada ku tyłowi, a między głową a tułowiem, zaraz za uszami, widać płytkie zagłębienie. U starych odyńców masa ciała prawie 2/3 spoczywa na przednich biegach, które są silne i wydają się bardzo krótkie. Środek tułowia odyńca jest mocno wypukły i opada ku tyłowi. Z tyłu pod odbytem są dobrze widoczne jądra. Pędzel jest zakończony kępką dłuższych włosów i jest już bardzo wyraźnie widoczny. Ogon jest długi, zakończony chwostem i sięga głęboko poniżej stawu piętowego.
Lochy prowadzące linieją później, najczęściej w czerwcu do początki lipca. Kiedy przelatki, wycinki i odyńce posiadają już jasnosrebrzystą suknię letnią, to prowadzące lochy mają jeszcze sierść zimową. Sylwetka przelatka żeńskiego, w porównaniu do przelatka męskiego, jest dłuższa i szczuplejsza. Ogon lochy nie jest zakończony chwostem, jedynie u pięcioletnich i starszych osobników koniec ogona tworzy kępka dłuższej szczeciny. Lochy prowadzące młode mają wyraźnie widoczne wymiona ze strzykami.
Dziek jest gatunkiem wszystkożernym, w którym 90% stanowi pokarm roślinny a 10% odzwierzęcy. Dzik bardzo szybko dostosowuje się do warunków pokarmowych, dlatego zasiedla tak duże obszary. W poszukiwaniu pokarmu penetruje wysypiska śmieci, parki miejskie, obszary przylegające do dużych aglomeracji a coraz częściej centra aglomeracji. Dziki pożywiają się w biotopach leśnych i polnych. Na polach preferują kukurydzę, owies, pszenicę i żyto, a atrakcją w ich diecie są rośliny motylkowe, w szczególności groch i peluszka, a także ziemniaki i buraki cukrowe. Wiosną jedzą wiele gatunków zielnych, młode pędy, korzenie orlicy, świeże pędy traw koniczyn na łąkach, oziminy i młode rośliny łubinu słodkiego. Jednak najatrakcyjniejszym dla dzików żerem są żołędzie i bukiew.
Pokarm zwierzęcy dzika to bezkręgowce, owady i ich larwy, mięczaki, ptaki i ich jaja, drobne gryzonie, małe kręgowce i padlina. Chętnie buchtuje w ściółce leśnej w poszukiwaniu dżdżownic, pędraków, larw i poczwarek. Dzik może również być okazyjnie drapieżnikiem zjadając młode koźlęta czy małe zające.
Dojrzałość płciową osobniki żeńskie osiągają w wieku około 10 miesięcy, a same dopiero w drugim roku życia. Właściwy okres godowy, czyli huczka rozpoczyna się już w końcu października, a jej nasilenie przypada w listopadzie i w grudniu. Na okres huczki dziki łączą się w większe stada, tzw. watahy. Do watah dołączają wycinki i odyńce, staczając między sobą zaciekłe walki o dominację nad stadem. Silniejszy przeciwnik pozostaje z watahą, odcedzając słabszych konkurentów.
Ciąża trwa około 18 tygodni (aby łatwo to zapamietać jest to 3 miesiące, 3 tygodnie i 3 dni). Na kilkanaście dni przed urodzeniem młodych locha opuszcza watahę i żyje samotnie. Młode rodzą się w specjalnie przygotowanym barłogu. Barłóg zlokalizowany jest w dobrze osłoniętym, ale dobrze nasłonecznionym i bezpiecznym miejscu, najczęściej w młodniku, pod nawiasami gałęzi i krzewów, usłany suchymi trawami, paprociami, liśćmi i drobnymi gałązkami. Nasilenie wyproszeń przypada na marzec i kwiecień. Liczba warchlaków w miocie waha się od 3 do 8. Starsze lochy mają średnio 6-8, a młode 4-6 prosiąt, loszki przelatkowe prowadzą 2-3 warchlaki. Pasiaki rodzą się w pełni rozwinięte i szybko nabierają sił. W pierwszym tygodniu młode pozostają w barłogu, potem zaczynają wędrować po barłogu, a po dwóch tygodniach wychodzą z niego i poruszają się już za matką. Locha opiekuje się i broni młode, które w razie niebezpieczeństwa, po jej fuknięciu, nieruchomieją i przylegają do ziemi, a dzięki ochronnemu ubawieniu sierści są trudne do zobaczenia.
Okres laktacji trwa do 4 miesięcy. W wieku około 2 tygodni młode, oprócz mleka matki, zaczyna żywić się pokarmem roślinnym i zwierzęcym, a pod koniec pierwszego miesiąca potrafią już same buchtować.
Pełne uzębienie dzika składa się z 44 zębów wg wzoru: w górnej szczęce 3,1,4,3 i w dolnej szczęce 3,1,4,3.
Uzębienie takie dzik uzyskuje w wieku 24 miesięcy. Warchlaki rodzą się z 8 zębami mlecznymi, natomiast w pełni wykształcone uzębienie mleczne, liczące 28 zębów uzyskuje między 2. a 4. miesiącem życia. Zęby stałe zaczynają się wyżynać od 5.-6. miesiąca życia. Po ukończeniu pierwszego roku, już jako przelatek, posiada stałe kły, trzecie stałe siekacze, pierwsze i czwarte stałe przedtrzonowe oraz pierwsze i drugie stałe trzonowe. Kły różnią się znacznie kształtem i budową u samców i samic. U samców są one silnie rozwinięte, zwane orężem, w skład którego wchodzą szable (kły dolne) i fajki (kły górne). Szable są łukowato zagięte, długie i trójgraniaste. 1/3 szabel wystaje ponad dziąsło na zewnątrz. Fajki są mniejsze, na przekroju okrągławe, pokryte są twardym szkliwem stanowiącym powierzchnię cierną dla zakończenia szabli. Przyrost fajek ustaje w około 6. roku życia. Szable rosną do końca życia, jednak z wiekiem ten proces spowalnia. W związku z tym u starych odyńców tempo ścierania szabel o fajki przewyższa przyrost, przez co od około 8.-9. roku życia szable ulegają skróceniu. U loch szable i fajki są niewielkie i mają inny kształt.
Wiek warchlaków i przelatków ocenia się na podstawie wymiany zębów mlecznych na stałe oraz stopniu wykształcenia zębów trzonowych. Udaje się to zrobić z dokładnością do 2-3 miesięcy. Wiek dzików 3 letnich i starszych szacuje się na podstawie zużycia zębów stałych i oceny rozwoju kłów, z dokładnością do 2 lat. Do oceny osobników męskich stosuje się metodę Brandta, polegającą na porównaniu średnic szabli przy korzeniu i przy powierzchni starcia.
Szable i fajki stanowią cenne trofeum łowieckie i podlegają wycenie medalowej.
Dzik ma bardzo dobrze rozwinięte zmysły węchu, słuchu i dotyku. Potrafi zwietrzyć człowieka z odległości z odległości 200-300m. Również każdy odgłos np. złamanej gałązki powoduje ucieczkę. Gorzej natomiast rozwinięty jest zmysł wzroku.
Dziki prowadzą przeważnie nocny tryb życia, a dzień spędzają w dobrze osłoniętych barłogach. Tryb życia dzików jest bardzo zróżnicowany i zależny w znaczący sposób od środowiska w jakim żyją i dostępności pokarmu, pory roku czy pogody. Wiosną, gdy na polach jeszcze nie ma upraw, dziki na żer wychodzą już tuż przed zachodem słońca. Tak samo dzieje się latem, gdy noc jest bardzo krótka. W tym okresie jeszcze rano można spotkać je w na uprawach i w lesie gdy buchtują w poszukiwaniu przysmaków. Latem podczas deszczu lub burzy dziki rozpoczynają żer dużo przed zachodem słońca, a po nocnych opadach dłużej zostają na polach. Jesienią dłuższa noc i obfitość pokarmu sprawiają, że dziki żerują wyłącznie w nocy. Zimą natomiast dużo wcześniej rozpoczynają żerowanie przedwieczorne. W okresie huczki potrafią być aktywne również w ciagu dnia.
Dziki mają duży instynkt stadny. Grupują się w tzw. rodzinne watahy, składające się z lochy i jej potomstwa. W skład stada może wchodzić kilka loch, najczęściej są to loszki z jednej grupy rodzinnej, które po wyproszeniu dołączyły do watahy. W okresie wiosennym, po wyproszeniach dołączają przelatki. Wczesnym latem od stad mieszanych, odłączają się przelatki męskie, tworząc najczęściej własne kilkuosobnikowe ugrupowania, które rozpadają się jesienią w związku z huczką. Od tej pory zaczynają prowadzić samotny tryb życia. Samotnie żyjące wycinki i odyńce oraz dojrzałe już płciowo przelatki dołączają do stada w okresie huczki. W takiej huczkowej watasze jest tylko jeden dojrzały odyniec, który wcześniej wywalczył sobie prymat. Niski odstrzał warchlaków powoduje tworzenie się wiosną dużych ugrupowań przelatków, co ma bardzo istotny wpływ na szkody rolne.
Dziki praktycznie nie mają zagrożenia wśród drapieżników. Sporadycznie zdarzają się ataki przez wilki czy rysie, ewentualnie są to przypadki z udziałem warchlaków. Bardzo rzadko młode dziki atakowane są przez lisy.
Czynnikami abiotycznymi mogącymi wpływać na populację dzików są mrozy poniżej -20 stopni oraz pokrywa śnieżna powyżej 50 cm, bo uniemożliwia im buchtowanie i pobieranie pokarmu.
Dziki narażone są na działanie różnych czynników chorobowych. Do tych należą przede wszystkim gruźlica, bąblownica wywoływana przez tasiemca psiego, a także bardzo mocno ostatnio się rozpowszechniający i będą ogromnym zagrożeniem nie tylko dla dzików ale także hodowli świń, amerykański pomór świń (ASF). Niebezpieczną chorobą dla człowieka, której nosicielem są dziki, jest włośnica (trychinoza). Wywołują ją nicień zwany włośniem krętym, którego otorbione larwy w postaci owalnych cyst występują masowo w mięśniach zakażonego dzika. Mięso dzika podlega obowiązkowym badaniom na występowanie włośni.
Polowanie na dziki może być wykonywane indywidualnie z zasiadki jak i z podchodu, w szczególności w nocy, a także zbiorowo, poprzez pędzenia z naganką, pędzenia z naganką i psami lub z psami i jednym lub dwoma podkładaczami.
Do czego myśliwi wykorzystują włosy z grzbietu dzika?
Pióra z chybu dzika mające długość 13 cm wykorzystywane są jako ozdoba kapelusza.
| BRĄZOWY | SREBRNY | ZŁOTY |
| 110,00 – 114,99 | 115,00 – 119,99 | 120,00+ |
